Dzieje wsi Malnia w latach 1919-1939
„Dzieje wsi Malnia w latach 1919-1939” Maria Herok
Wydanie dwujęzyczne polsko-niemieckie
Przedmowa
Malnia to niewielka nadodrzańska wieś, która mieści się niemalże w centrum województwa opolskiego. Stanowi przykład typowej wioski Śląska Opolskiego, bogatej w różnorakie tradycje, od pokoleń zamieszkiwanej w większości przez ludność rodzimą, komunikującą się za pomocą gwary. Będąc częścią historycznego Górnego Śląska w swych dziejach pozostawała pod silnym oddziaływaniem szczególnie dwóch narodowości: polskiej oraz niemieckiej, które w głównej mierze ukształtowały śląską kulturę Malni w swojej lokalnej odmianie. Niniejsza książka ma na celu przybliżyć Czytelnikowi rzeczywistość, w jakiej żyła ludność wioski w latach 1919-1939. Temat został przeze mnie podjęty, ponieważ jako mieszkanka Malni, a tym samym Śląska Opolskiego, dostrzegam pewną lukę w badaniach nad historią lokalnych społeczeństw Górnego Śląska. Funkcjonuje nadal wiele uogólnień odnoszących się do tych terenów, które nie oddają ich ogromnej różnorodności. Podjęłam więc próbę uchwycenia tożsamości kulturowej mieszkańców wsi, kształtowanej w ówczesnych realiach polityczno-społecznych, a tym samym zrozumienia dziedzictwa, z którego czerpiemy dzisiaj, i które wpływa na obecny obraz śląskiej ludności rodzimej. Temat nie został wyczerpany, zarysowując jedynie główne zagadnienia charakterystyczne dla omawianego okresu, pokazując ogólny obraz wioski, osadzonej w historii Górnego Śląska w polityce Rzeszy Niemieckiej wobec tych terenów. Dlatego cezurę czasową omawianego tematu rozpoczyna rok 1919, w którym została uchwalona nowa konstytucja państwa niemieckiego, tym samym rozpoczynając tzw. okres Republiki Weimarskiej. Natomiast rok 1939 wprowadzał ludzi w nową rzeczywistość polityczno-społeczno-gospodarczą, będącą wynikiem rozpoczęcia II wojny światowej. Ponadto do 1939 r. bardzo żywa była tradycja ziemi opolskiej, kultywowano obrzędy i zwyczaje, które w dzisiejszych czasach mają zupełnie inny charakter. Zagadnienia poruszane w kolejnych rozdziałach nierzadko wybiegają poza zaproponowane ramy czasowe, aby lepiej zrozumieć wskazaną kwestię wraz z okolicznościami, które ją kształtowały.
Istnieje jedna książka odnosząca się do dziejów Malni, począwszy od jej najdawniejszej historii po czasy współczesne, napisana przez Zygfryda Glaesera. Monografia ta kładzie przede wszystkim nacisk na życie duchowe wioski, aczkolwiek często stanowiła pewien punkt wyjścia do dalszych rozważań przedstawionych w tej publikacji, szczególnie jeżeli chodzi o żeglugę, szkolnictwo, odkrycia archeologicznych czy lokalne obyczaje. Nie umiejscawia natomiast wsi w ówczesnej polityce Rzeszy Niemieckiej, dlatego prezentowane poniżej rozważania mogą stanowić uzupełnienie niektórych zagadnień, ukazując mniej znaną codzienność mieszkańców tytułowej miejscowości.
Największe znaczenie dla podejmowanej tematyki badań miały źródła znajdujące się w Archiwum Państwowym w Opolu. Skorzystano z materiałów odnoszących się do budowy i spraw szkoły, z wykazu rzemieślników, ale przede wszystkim z akt dotyczących dziedziczenia gruntów. Wykorzystano również źródła kartograficzne. Nie uwzględniono natomiast wszystkich jednostek mogących zawierać cenne informacje dla owej pracy, jak chociażby zbioru testamentów ówczesnych mieszkańców wioski. Dzięki materiałom archiwalnym Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu uzyskano dostęp do sprawozdań z międzywojennych badań archeologicznych prowadzonych na terenie Malni, wkładu pracy i stosunku ludzi do znajdowanych przedmiotów oraz fragmentu mapy z zaznaczonymi stanowiskami w obrębie wioski. Przeprowadzono również kwerendę w zasobach archiwalnych Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu-Bierkowicach, która pozwoliła na odszukanie spisanych wywiadów pracowników muzeum z ludnością rodzimą i umożliwiła pozyskanie szczegółowych informacji odnoszących się do ubioru oraz wyżywienia ludności Malni. Cenne informacje udało się także wydobyć z międzywojennej prasy polskiej oraz z niemieckich opracowań statystycznych i naukowych.
Publikacja składa się z trzech rozdziałów o konstrukcji problemowo-chronologicznej, które dotyczą kwestii związanych z polityką, kulturą oraz gospodarką. Pierwszy rozdział krótko charakteryzuje dawne dzieje wioski i nakreśla jej przynależność administracyjną wraz ze zmieniającą się liczbą ludności w omawianym okresie. Ukazano w nim wyniki plebiscytu i ówczesne nastroje społeczne oraz kształtowanie i charakter szkolnictwa polskiego; od nakreślenia sytuacji na Górnym Śląsku po samą Malnię. Scharakteryzowano wpływ ruchu polskiego i polityki narodowościowej III Rzeszy na Śląsku Opolskim oraz w tytułowej wiosce, ponadto zawarto informację o badaniach rasowych prowadzonych w powiecie wielkostrzeleckim (Kreis Groß Strehlitz). W rozdziale tym przewija się wątek śląskości, który między polskością a niemieckością stanowił silną formę autoidentyfikacji, dlatego podjęto również próbę odpowiedzi, kim ówcześnie był Ślązak. Drugi rozdział został poświęcony tradycji Śląska Opolskiego i Malni. Opisano w nim, co składało się na tożsamość społeczną ludności rodzimej i bogactwo kulturowe regionu opolskiego. Ukazano, czym była religijność oraz życie codzienne wioski. Nie zabrakło w nim odniesień do gwar śląskich, czy szczegółowego opisu stroju regionalnego i pożywienia. Trzeci rozdział dotyczy gospodarki oraz źródeł utrzymania mieszkańców wsi. Rozpoczyna się od opisu ukształtowania terenu Malni. Dużo miejsca poświęcono żegludze na Odrze, począwszy od jej regulacji w XIX w. po funkcjonowanie lokalnej stoczni w dwudziestoleciu międzywojennym. Scharakteryzowano odkrycia archeologiczne lat 20. i 30. oraz strukturę pracy w kamieniołomie na terenie Malni. Pokazano wpływ ideologii „Krwi i Ziemi” pod postacią ustawy o zagrodach dziedzicznych (Reichserbhofgesetz) na miejscowe gospodarstwa rolne. W rozdziale zawarto również opis pozostałych przedsiębiorstw zakładanych na terenie wioski. Dodatkowo narracja została uzupełniona o aneks zawierający dwie mapy Malni – fragment Messtischblattu wraz z zaznaczonymi stanowiskami archeologicznymi oraz plan zagospodarowania przestrzennego z 1941 r. Załączono pismo Stanu Żywicieli Rzeszy (Reichsnährstand) – oddziału w Wielkich Strzelcach w sprawie gospodarstw Malni oraz korespondencję właściciela stoczni Rafaela Gabora, na której widnieje logo jego przedsiębiorstwa wraz z oferowanymi usługami. Dołączono również zdjęcie weselne Paula Wawrzynka i Marii Adamaschek, najprawdopodobniej z początku lat 30. XX w., wykonane przed miejscową karczmą, na którym można dostrzec tradycyjny ubiór mieszkańców wsi.
Niniejsza książka jest oparta na rozprawie licencjackiej, obronionej na Wydziale Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego w lipcu 2020 r. W tym miejscu chciałbym podziękować mojemu promotorowi prof. dr. hab. Grzegorzowi Straucholdowi za wszelką pomoc i cenne uwagi dotyczące treści prezentowanej publikacji.
1 Z. Glaeser, U źródeł własnej tożsamości, Opole 2003.
2 Powiat wielkostrzelecki obejmował tereny dzisiejszego powiatu strzeleckiego i tereny powiatu krapkowickiego na wschód od rzeki Odry. Jego siedzibą było miasto Wielkie Strzelce (Groß Strehlitz) – przedwojenna nazwa Strzelec Opolskich.
3 „Krew i Ziemia” (Blut und Boden) było jednym z głównych haseł narodowego socjalizmu, które w latach 1933 – 1945 ukształtowało politykę rolną III Rzeszy oraz miało wpływ na koncepcję osadnictwa i selekcję rasową. U podstaw tej ideologii leżało utożsamianie osiadłego trybu życia z czystością rasową, gdyż dla ludów germańskich podstawą utrzymania miało być rolnictwo. Dlatego to właśnie niemiecki, wolny chłop, przez swój tryb życia i działalność rolniczą, stał się ostoją rasy nordyckiej. Największym propagatorem owej idei był Richard Walther Darré, który już w latach 20. XX wieku w swoich książkach wykazywał, że przywiązanie chłopów do własnej ziemi miało przeciwdziałać ich migracji – wzmacniać czystość rasy (krew) połączonej z danym obszarem (ziemia). Na tym filarze miało opierać się państwo niemieckie, celem natomiast było stworzenie autarkii, czyli gospodarczej samowystarczalności III Rzeszy. R. Darré należał do Związku Artamanów, czyli volkistowskiej organizacji agrarnej (Artamani podejmowali ochotniczą pracę rolniczą we wschodnich prowincjach Rzeszy Niemieckiej, aby przeciwdziałać zatrudnianiu polskich pracowników sezonowych – ich celem było stworzenie prawdziwych, germańskich wsi). Po dojściu do władzy NSDAP w 1933 r. R. Darré został szefem Biura Polityki Rolnej (Amt für Agrarpolitik), jako Przywódca Chłopów Rzeszy (Reichsbauerführer) stanął na czele Stanu Żywicieli Rzeszy (Reichsnährstand) oraz został Ministrem ds. Żywności i Rolnictwa (Reichsminister für Ernährung und Landwirtschaft), dzięki czemu był odpowiedzialny za całą niemiecką politykę rolną. Po II wojnie światowej został osądzony w procesie norymberskim i skazany na karę 7 lat pozbawienia wolności (w 1950 r. został zwolniony po ułaskawieniu). Zmarł w 1953 r. w Monachium.
Einführung
Gegenstand dieser Dissertation ist die Darstellung der Geschichte in den Zwischenkriegsjahren eines kleinen Dorfes Malnia, das im Zentrum der Oppelner Region liegt. Malnia ist ein Beispiel für ein typisches Dorf im Oppelner Schlesien, das reich an verschiedenen Traditionen ist und seit Generationen hauptsächlich von der einheimischen Bevölkerung bewohnt wird, die über den Dialekt kommuniziert. Als Teil des historischen Oberschlesiens wurde es in seiner Geschichte vor allem von zwei Nationalitäten stark geprägt: der polnischen und der deutschen, die die schlesische Kultur Malnias vor allem in ihrer regionalen Vielfalt prägten.
Ziel der Arbeit ist es, die Realität zu veranschaulichen, in der die Dorfbevölkerung in den Jahren 1919-1939 lebte. Das Thema wurde von mir aufgegriffen, weil ich als Einwohnerin von Malnia und damit von Oppelner Schlesiens eine gewisse Lücke in der Forschung zur Geschichte der lokalen Gesellschaften in Oberschlesien sehe. Es gibt immer noch viele Verallgemeinerungen in Bezug auf diese Bereiche, die ihre große Vielfalt nicht widerspiegeln. Es ist daher ein Versuch, die kulturelle Identität der Dorfbevölkerung zu erfassen, die in den politischen und sozialen Realitäten der damaligen Zeit geprägt ist, und so das Erbe zu verstehen, aus dem wir heute schöpfen und dass das gegenwärtige Bild der schlesischen Bevölkerung schafft. Das Thema ist noch nicht erschöpft, sondern skizziert nur die Hauptthemen der fraglichen Zeit und zeigt ein allgemeines Bild des Dorfes, eingebettet in die Zwischenkriegsgeschichte der Oppelner Region und der Politik des Deutschen Reiches gegenüber ganz Oberschlesien.
Der zeitliche Wendepunkt des behandelten Themas beginnt 1919, als die neue Verfassung des Deutschen Reiches verabschiedet wurde und damit die Zeit der Weimarer Republik begann. Darüber hinaus wurde die Schlesische Provinz im Oktober 1919 in die Provinz Niederschlesien und Provinz Oberschlesien aufgeteilt, zu der das Titeldorf gehörte. Das Jahr 1939 hingegen beendete die Zwischenkriegszeit und führte die Menschen in eine neue politische, soziale und wirtschaftliche Realität, die sich aus dem Beginn des Zweiten Weltkriegs ergab. Bis 1939 war die Tradition in der Region Oppeln sehr lebendig, es wurden Rituale und Bräuche gepflegt, die heute einen völlig anderen Charakter haben. Die in der Arbeit aufgeworfenen Fragen gehen oft über den vorgeschlagenen Zeitrahmen hinaus, um das Thema und die Umstände, die es geprägt haben, besser zu verstehen.
Es gibt eine Publikation über die Geschichte Malnias, von der frühesten Geschichte bis zur Gegenwart, die von Zygfryd Glaeser verfasst wurde. Diese Monografie konzentriert sich hauptsächlich auf das spirituelle Leben des Dorfes, obwohl sie oft ein Ausgangspunkt für die weiteren Ausführungen in dieser Abhandlung war, insbesondere im Hinblick auf die Schifffahrt, das Schulwesen, archäologische Funde oder lokale Bräuche. Sie zeigt jedoch nicht die Geschichte des Dorfes in der damaligen Politik der Weimarer Republik, geschweige denn des Dritten Reiches, und daher können vorliegende Ausführungen einige Fragen ergänzen.
Von größter Bedeutung für den Forschungsgegenstand waren die im Staatsarchiv in Opole befindlichen Quellen. Es wurden Materialien über den Bau und die Angelegenheiten der Schule, das Handwerkerregister, aber vor allem die Akten über die Grund Vererbung verwendet. Darüber hinaus wurden auch kartographische Quellen verwendet. Es wurden jedoch nicht alle Einzelheiten einbezogen, die wertvolle Informationen für diese Arbeit enthalten könnten, wie z.B. die Sammlung von Testamenten der damaligen Bewohner des Dorfes. Dank des Archivmaterials des Museums des Oppelner Schlesiens konnten nicht nur die Berichte über die archäologischen Forschungen aus der Zwischenkriegszeit im Gebiet von Malnia zugänglich gemacht werden, aber auch ein Beitrag und die Haltung der Menschen zu den gefundenen Objekten und ein Stück einer Landkarte mit eingezeichneten Orten innerhalb des Dorfes. Es wurde auch eine Abfrage in den Archivbeständen des Oppelner Dorfmuseums durchgeführt, die es ermöglichte, schriftliche Interviews des Museumspersonals mit der einheimischen Bevölkerung zu finden. Dadurch war es möglich, detaillierte Informationen über die Kleidung und Ernährung der Dorfbevölkerung von Malnia zu erhalten. Wertvolle Informationen konnten auch aus der polnischen Presse der Zwischenkriegszeit sowie aus deutschen statistischen und wissenschaftlichen Studien gewonnen.
Die Arbeit besteht aus drei Kapiteln mit einer problemchronologischen Struktur, die sich mit Fragen aus Politik, Kultur und Wirtschaft befassen. Das erste Kapitel beschreibt kurz die frühere Geschichte des Dorfes und skizziert seine administrative Zugehörigkeit zusammen mit der sich verändernden Bevölkerungszahl in der Zwischenkriegszeit. Es zeigt die Ergebnisse der Volksabstimmung und die gesellschaftlichen Stimmungen der damaligen Zeit sowie die Gestaltung und den Charakter des polnischen Bildungswesens; von der Darstellung der Situation in Oberschlesien bis nach Malnia selbst. Der Einfluss der polnischen Bewegung und der nationalen Politik des Dritten Reiches auf das Oppelner Schlesien und das Titel-Dorf wurde ebenso charakterisiert wie Informationen zur Rassenforschung im Kreis Groß Strehlitz. Das Kapitel enthält auch einen Faden des Schlesiertums, das zwischen Polentum und Deutschtum eine starke Form der Selbstidentifikation darstellte, so dass auch versucht wurde, zu beantworten, wer der Schlesier damals war. Das zweite Kapitel ist der Tradition des Oppelner Schlesiens und Malnia gewidmet. Sie beschreibt, was die soziale Identität der einheimischen Bevölkerung und den kulturellen Reichtum der Oppelner Region ausmachte. Es zeigt, was Religiosität war und den Alltag im Dorf. Es werden weder Hinweise auf die schlesischen Dialekte, noch eine detaillierte Beschreibung der regionalen Trachten und Speisen fehlen. Das dritte Kapitel befasst sich mit der Wirtschaft und den Lebensgrundlagen der Dorfbewohner. Es beginnt mit einer Beschreibung des Geographischen Gebiets von Malnia. Viel Aufmerksamkeit wurde der Schifffahrt auf der Oder gewidmet, angefangen von ihrer Regulierung im 19. Jahrhundert bis zum Betrieb der örtlichen Schiffswerft in der Zwischenkriegszeit. Archäologische Funde der 1920er und 1930er Jahre und die Struktur der Arbeit im Steinbruch in der Gegend von Malnia wurden charakterisiert. Der Einfluss der "Blut und Boden " -Ideologie in Form des Reichserbhofgesetzes auf die örtlichen Bauernhöfe wird aufgezeigt. Das Kapitel enthält auch eine Beschreibung anderer im Dorf ansässiger Unternehmen.
Der Anhang enthält zwei Karten von Malnia - ein Fragment des Messtischblatts mit eingezeichneten archäologischen Stätten und einem Flächennutzungsplan von 1941. Zusätzlich wurden ein Schreiben des Reichsnährstands, einer Zweigstelle in Groß Strehlitz über die Bauernhöfe in Malnia und eine Korrespondenz des Eigentümers der Werft von Rafael Gabor, die das Logo seiner Firma und der angebotenen Dienstleistungen enthält beigefügt. Ebenfalls enthalten ist ein Hochzeitsfoto von Paul Wawrzynek und Maria Adamaschek, sehr wahrscheinlich aus den frühen 1930er Jahren, aufgenommen vor einem örtlichen Gasthaus, das die traditionelle Kleidung der Dorfbewohner zeigt.
1 Z. Glaeser, U źródeł własnej tożsamości, Opole 2003.
2 Kreis Groß Strehlitz umfasste in der Zwischenkriegszeit die Gebiete des heutigen Kreises Gross Strehlitz (Powiat Strzelecki) und des Kreises Krappitz (Powiat Krapkowice) östlich der Oder. Der Hauptsitz war die Stadt Groß Strehlitz – der Vorkriegsname von Strzelce Opolskie
3 "Blut und Boden" war eine der Hauptparolen des Nationalsozialismus, die in den Jahren 1933 - 1945 die Agrarpolitik des Dritten Reiches wesentlich prägte und einen starken Einfluss auf das Siedlungskonzept und die Rassentrennung hatte. Diese Ideologie beruhte auf der Identität eines sesshaften Lebensstils mit der Reinheit der Rasse, denn für das Germanische Volk sollte die Landwirtschaft die Lebensgrundlage sein. Deshalb war es der deutsche freie Bauer, der durch seinen Lebensstil und seine landwirtschaftliche Tätigkeit zur Hauptstütze der nordischen Rasse wurde. Der größte Verbreiter dieser Idee war Richard Walther Darré, der bereits in den 1920er Jahren in seinen Büchern zeigte, dass die Bindung der Bauern an ihr eigenes Land ihrer Migration entgegenwirken konnte d.h. die Reinheit der Rasse (Blut) verbunden mit dem Gebiet (Boden) stärken sollte. Auf diesem Pfeiler sollte sich der Deutsch Staat stützen, während das Ziel die Schaffung von Autarkie, d.h. die wirtschaftliche Selbstversorgung des Dritten Reiches war. Nach der Machtergreifung der NSDAP 1933 wurde
R. Darré, der der Artamanen-Gesellschaft angehörte, Leiter des Amtes für Agrarpolitik und als Reichsbauerführer Leiter des Reichsnährstandes und Reichsminister für Ernährung und Landwirtschaft, wo er für die gesamte deutsche Agrarpolitik zuständig war.
1 CHF = 4,47 PLN
1 USD = 4,05 PLN
 |
Sołectwo Malnia E-mail: |
   |